Het laatste avondmaal, Leonardo da Vinci
De twaalf archetypen van de zodiak
Door: Menno Noordervliet
In de vorige Sfinx heb ik beloofd iets te schrijven over de manier waarop Leonardo da Vinci de twaalf archetypen van de dierenriem in zijn schilderij Het laatste avondmaal heeft verwerkt. Een sterke symboliek spreekt uit dit monumentale werk en in de gezichten van de discipelen is duidelijk de expressie te herkennen van de twaalf dierenriemtekens. Volgens mij had Da Vinci een diepgaand inzicht in deze materie en heeft hij dat doelbewust en speels in dit schilderij toegepast. In dit korte artikel kan ik slechts een summiere uitleg geven. Twintig jaar geleden heb ik over dit onderwerp iets gelezen in een boek van een zekere van Schilfgaarde meen ik me te herinneren. Hij legde een relatie tussen de dierenriem en dit werk van Davinci.
De speculatie van Brown dat in de schildering van het Laatste Avondmaal door Leonardo da Vinci Maria Magdalena staat afgebeeld, wordt door professor en Da Vinci-specialist Zöllner van de universiteit Leipzig becommentarieerd: In de omvangrijke nalatenschap van Da Vinci bevindt zich niet “de geringste aanwijzing voor solches Zeug”. Het boek is volgens hem zo absurd als de stelling dat de aarde plat is.
Om te beginnen drukt het getal 12 het kosmische geheel uit. De twaalf discipelen zou je kunnen zien als een kosmisch netwerk. Jesus noemde ze vissers van mensen die hun netten moesten laten liggen om met hem mee te gaan en als zijn discipelen als het ware te netwerken in dienst van het evangelie.
Da Vinci heeft de twaalf dierenriemtekens fysiek heel treffend weergegeven. Wel is het enigszins een zoekplaatje geworden, want hij heeft de dierenriem in de juiste vier groepjes van drie (hoofd-, vaste en beweeglijke tekens) verdeeld, maar de groepjes niet op volgorde gezet. Het thema drie en vier komt weer terug in de drie ramen op de achtergrond en de vier panelen aan de zijkant. Drie is het getal van de schepping, het creatieve, terwijl vier het getal is van het aardse. Jezus zit natuurlijk precies in het midden van het schilderij voor het middelste venster. Hij vertegenwoordigt als dertiende figuur het geheel, de complete mens. Hij heeft zowel mannelijke als vrouwelijke trekken.
Elke discipel reageert hier op zijn wezenlijke manier op het moment dat Jezus de uitspraak doet: ‘Voorwaar, voorwaar, Ik zeg u: een van u zal Mij verraden nadat de haan drie maal gekraaid heeft..’
Ik behandel hier de reacties van de discipelen vanaf Vissen terug in de dierenriem, dus in omgekeerde volgorde.
Aan Jezus’ rechterhand zit de Vis, het twaalfde teken. De Vis, hoogst waarschijnlijk beeldt hij hiermee de lievelingsdiscipel Johannes uit, is het verst in ontwikkeling. Hij staat het dichtst bij Jezus, zijn gewaad is qua kleur tegenovergesteld aan dat van de Meester. Hij ziet er zeer gevoelsmatig en vrouwelijk uit en onderneemt niets. Hij weet dat het lot zich zo moet voltrekken, maar heeft er wel sterke gevoelens bij. Daarnaast manifesteert zich de Waterman (Petrus) die opkomt voor Jezus en hem wil verdedigen met een mes. Hij zoekt de waarheid en wil ook tot actie komen. Misschien vraagt hij aan de Vis wie de verader is en zijn mes hoeft hij alleen maar om te draaien om de boef (Judas, de Steenbok die naast hem zit) te raken. Judas wijkt terug als hij de woorden van Jezus hoort, hij heeft de buidel met zilverlingen al in zijn rechterhand. Hij voelt zich betrapt en schuldig en hij vertegenwoordigt daarmee de kant in mensen die tot verraad (ego) van het wezenlijke kunnen komen.
Helemaal rechts zit het groepje Boogschutter, Schorpioen en Weegschaal. Ze zijn hevig aan het discussiëren over de vraag wie van hen Jezus nu zou kunnen verraden. Als je deze Boogschutter een boog in handen zou leggen, zou de pijl gericht zijn op Judas. De Schorpioen zoekt naar de diepere gronden. Hij kijkt helemaal niet meer naar Jezus, maar verdiept zich totaal in de vraagstelling. Hij heeft het uiterlijk van Leonardo zelf. Zie Leonardo’s zelfportret.
De Weegschaal helemaal rechts in beeld wikt en weegt: wie het zou kunnen zijn? Met zijn handen lijkt hij iets af te wegen. Hij heeft een zacht Venusgezicht.
Rechts naast Jezus zit de Maagd (in de cirkel van de dierenriem staat Maagd tegenover Vissen). Dat koppie van de Maagd ziet er heel rationeel en eigenwijs uit. Hij steekt zijn vinger omhoog en vraagt aan Jezus: ‘Ben ik het soms?’ Een heel belangrijke fase in de bewustwording. Je zou het zélf wel eens kunnen zijn! Bij Maagd begint de zelfbezinning. Daarnaast de Leeuw. Hij reageert vanuit zijn hart en wil zijn meester beschermen. Het ziet er bijna uit als een omarming. Hij heeft een krachtig Zongezicht. Daarnaast de Kreeft. Die reageert helemaal vanuit de emotie. Hij ziet het hele drama van het verraad al voor zich. Zijn gezicht en gebaren zijn dramatisch, bijna vrouwelijk. Hij heeft een Maangezicht.
Helemaal links in beeld het groepje Stier, Ram en Tweelingen.
De Tweeling houdt duidelijk zijn twee handen voor zich uit. De handen zijn het intelligentste en meest beweeglijke deel van het lichaam en vallen onder het teken Tweeling. De Tweeling heeft ook een denkhoofd. De Stier, helemaal links in beeld, staart met stomme verbazing naar Jezus. Hij vertegenwoordigt de gewaarwording en misschien wel het herkauwen van de opmerking van zijn meester. Tweede van links is de vurige Ram. Hij komt impulsief in actie. Onbewust weet hij dat de Waterman een gevaarlijke actie wil beginnen en hij probeert hem tegen te houden. Hij heeft een stevig Marsgezicht. De Ram weet niet wat de Vis weet, maar onderneemt wel instinctief het goede. Zo is de cirkel weer rond.
.
In ‘De Da Vinci Code’ is veel aandacht voor het meesterwerk ‘Het laatste avondmaal’ van Leonardo da Vinci. Dan Brown stelt dat er diverse aanwijzingen in deze fresco-achtige muurschildering verborgen zitten. Maar is dat ook zo?
Hoofdpersoon Robert Langdon stelt in ‘De Da Vinci Code’ dat de persoon die op de muurschildering ‘Het laatste avondmaal’ van Leonardo da Vinci rechts naast Jezus aan tafel zit, niet de apostel Johannes is, zoals algemeen wordt aangenomen. Het is Maria Magdalena. Dit kun je duidelijk zien aan het vrouwelijke gelaat.
Het is moeilijk om hier met zekerheid iets over te zeggen, aangezien Leonardo zich er nooit over heeft uitgelaten en we het hem niet meer kunnen vragen. Maar volgens kunstkenners is het hoogstwaarschijnlijk gewoon de apostel Johannes. Het was in de 15e en 16e eeuw gebruikelijk om Johannes baardloos en verfijnd af te beelden. Nog steeds wordt de apostel Johannes meestal baardloos afgebeeld
In Jeruzalem, net voor het joodse Paasfeest, vond volgens het Nieuwe Testament het Laatste Avondmaal plaats. Geen gewoon diner, daar vele gerechten traditioneel vaststonden, en geen willekeurig gekozen gasten, maar de 12 discipelen van Jezus Christus. De Bijbel noemt niet expliciet de namen van al deze gasten, noch wordt daarin een beeld gegeven van hun plaatsing aan tafel. Dat viel ten deel aan Leonardo da Vinci in 1488, toen hij Het Laatste Avondmaal schilderde, waarop hij de aanwezige gasten uitbeeldde en aangaf waar zij zaten (van links naar rechts):
1. Bartholomeüs
2. Jacobus de Mindere (Minor)
3. Andreas
4. Judas Iskariot
5. Petrus
6. Johannes
7. Jezus Christus
8. Jacobus de Meerdere (Major)
9. Thomas
10. Filippus
11. Mattheüs
12. Taddeüs (Judas)
13. Simon
14.
Het laatste avondmaal wordt jaarlijks herdacht op Witte Donderdag.
De Heilige Graal is de beker waaruit Jezus dronk tijdens het laatste avondmaal.
[bewerken]